Kolekcje Paleontologiczne Instytutu Paleobiologii PAN są gromadzone od roku 1952, kiedy to Profesor Roman Kozłowski doprowadził do założenia Zakładu Paleozoologii Polskiej Akademii Nauk. Postawił sobie za cel odtworzenie zbiorów utraconych w czasie drugiej wojny światowej. Zadanie to było ogromnym wyzwaniem, tym bardziej, że z kolekcji zebranych przez jego poprzedników zostało zaledwie kilka amonitów.
Myślą przewodnią pracy naukowej Romana Kozłowskiego było wykonanie monograficznych opracowań faun kopalnych występujących na terenie Polski, które miałyby stać się trzonem kolekcji. Dzięki aktywności badawczej profesora i jego współpracowników, zgromadzono setki sylurskich i ordowickich głazów narzutowych oraz rdzeni wiertniczych bogatych w skamieniałości, głównie graptolitów. Nowy numer kolekcji, ze skrótem grupy systematycznej, był nadawany dla materiału publikowanego w każdej kolejnej pracy (dla przykładu ZPAL G. I, II,.. dla graptolitów, ZPAL F. I, II,.. dla otwornic (Foraminifera). Przez wiele lat była to zasada, którą kierowali się kolejni opiekunowie zbiorów, dlatego też mamy ponad 70 kolekcji graptolitów czy 65 kolekcji małżoraczków. Stosunkowo niedawno zostało dodane nazewnictwo oparte na stanowiskach zawierających różne gatunki flory i fauny, więc ten sam numer kolekcji jest powtarzany w kolejnych publikacjach.
Badania prowadzone w Górach Świętokrzyskich zaowocowały bogatymi zbiorami dewońskich bezkręgowców. Najliczniejszą grupę stanowią ramienionogi (prawie 7000 okazów zebranych w 28 kolekcji), ale denkowce i trylobity są również silnie reprezentowane w naszych zbiorach. Ze względu na wyjątkową liczebność jurajskich, kredowych, a także kenozoicznych odsłonięć w Polsce, zebrano bogate kolekcje koralowców, jeżowców oraz głowonogów. Klasyczne prace profesora Makowskiego, dotyczące dymorfizmu płciowego u amonitów, następnie pogłębiane przez badania mikrostrukturalne były prowadzone na podstawie wyjątkowo dobrze zachowanych okazów ze słynnego stanowiska w Łukowie (ZPAL Am. I, ZPAL Am. II, ZPAL Am. VIII, i inne). Nasze kolekcje ostatnio zostały wzbogacone o prywatne zbiory profesora, przekazane przez jego żonę i córkę.
Zorganizowanie serii ekspedycji na Pustynię Gobi w Mongolii otworzyło nowe perspektywy badawcze dla Instytutu. Pozyskane dzięki nim bogate zbiory późnokredowych ssaków, gadów, płazów i ptaków, są do dziś najczęściej badaną przez gości z zagranicy grupą skamieniałości wśród naszych kolekcji. Najbardziej spektakularne mongolskie dinozaury (ZPAL MgD-I, ZPAL MgD-II) są wyeksponowane w Muzeum Ewolucji w Warszawie. Jednakże to opracowane przez Zofię Kielan-Jaworowską wieloguzkowce (ZPAL MGM-I) okazały się najbardziej istotnymi znaleziskami owych czasów.
Pracownicy Instytutu angażują sie od lat w badania w rejonach polarnych: na Spitsbergenie w Arktyce i Szetlandach Południowych na Antarktydzie. Zgromadzony materiał paleontologiczny zebrany jest w ponad 100 kolekcjach zawierających różne grupy bezkręgowców (otwornice, mszywioły, ramienionogi, kraby, mięczaki i jeżowce), jak i roślin (np. ZPAL Pl. I–III) czy skamieniałości śladowych (np. ZPAL Tf. 1–3, 7).
Istotną część kolekcji stanowią kręgowce z polskich stanowisk: dewońskie psammosteidy z Gór Świętokrzyskich (ZPAL Ag. III), gady z triasowej brekcji z Czatkowic (ZPAL R. V), jak również materiał z plioceńskich jaskiń bogaty w zęby ssaków (np. ZPAL M. I, ZPAL M. VI, ZPAL M. VII). W ostatnich latach kolekcja została wzbogacona o zbiory pozyskane w czasie ekspedycji prowadzonych przez naszych badaczy w triasowych stanowiskach na Dolnym Śląsku. Najsłynniejsze z nich to Krasiejów (ZPAL Ab. III) i Lisowice (ZPAL V. 33). Materiał z nich został opublikowany w dziesiątkach prac i wzbudza wielkie zainteresowanie społeczności naukowej.
100 000 okazów w 1000 kolekcji to imponujące dziedzictwo półwiecza badań naukowych i wspólnego wysiłku pracowników Instytutu, ale też spełnienie marzeń naszego założyciela. Stanowi opokę dla rozwoju wiedzy na temat historii i ewolucji życia na Ziemi, a także intelektualną inspirację dla przyszłych pokoleń.
